Prvi prevodi; prevod-adaptacija

Šta bi milioni ljudi znali o Homeru, Danteu ili Geteu da ih ne čitaju u prevodima, šta o Euripidu, Šekspiru, Rasinu ili Gogolju da ih ne slušaju u pozorištima na svom jeziku? Ništa. A ako ipak nešto znamo ili bar naslućujemo, to je zasluga prevodioca. I svi mi, koliko nas ima, njihovi smo dužnici.
Ivo Andrić na svetskom kongresu prevodilaca u Dubrovniku, 1958.

Svima je već jasno da je prevod jedno od osnovnih sredstava komunikacije među ljudima i narodima različite kulturno-jezičke sredine.

U XIII v. počinje jedna veoma značajna linija delotvornog opštenja staroruske i srpske kulture. Na vladimirskom crkvenom saboru 1274. godine Krmčija Svetog Save prihvaćena je i usvojena kao jedini kanonski zbornik za regulisanje pravnih odnosa u okvirima Ruske pravoslavne crkve. Ova knjiga, koju je, kao zbornik građanskih i crkvenih zakona Sveti Sava, na osnovu različitih grčkih propisa, sastavio i preveo početkom XIII v., služila je za regulisanje i građanskih odnosa kod svih pravoslavnih slovenskih naroda. Bila je u svim tim sredinama, pa i u staroruskoj, odnosno istočnoslovenskoj, veoma dugo „glavni izvor pravne svesti pravoslavnih slovenskih naroda“ (S. Troicki). 

Zapaženo je već da je sredinom XVII v. u zakonik ruskog cara Aleksandra Mihajloviča (Uloženie, 1649) uključeno niz odredaba preuzetih iz Krmčije Svetog Save. Ta knjiga u Rusiji doživela je čak deset štampanih izdanja – prvo 1650, poslednje 1914. g. – što razume se, znači da je funkcionisala kao deo pravoslavne crkvene literature i na širokom istočnoslovenskom području.  

Preplitanje ruske i srpske književnosti

Treba da istaknemo važnu kulturološku i društvenu funkciju u preobražaju civilizacije iz  paganske u hrišćansku. Gledano sa teorijsko-prevodilačkog stanovišta ta funkcija je ostvarivana u okvirima prevoda-adaptacije.

Najkreativnije adaptacije praktikovane su u hronikama, odnosno letopisima, hagiografskoj i raznim oblicima oratorske literature svrstavane u žanr „slova“. U pobrojanim žanrovima prevodi su, po pravilu, imali i idejnu, ali i političku funkciju. To se posebno odnosi na letopise. Na tim temeljima stvarana je nova ruska i srpska književnost i kultura.

Po uzoru na sve segmente klasicistične poetike koju je svojevremeno formulisao francuski teoretičar Boalo, Rusi su, zaslugom Lomonosova, teorijom stilova tekući govorni spojili sa starim književnim jezikom, definisali književne žanrove i versifikaciju.

Srpska književnost krajem XVIII, početkom XIX veka, u fazi racionalizma i prosvetiteljstva uz pomoć rada Dositeja Obradovića, inicira promene i obnovu književnog jezika.

Poznato je već da je u vreme klasicizma dominantan oblik prevođenja bio prevod-adaptacija. Srpski prosvetitelji XVIII veka na čelu sa Obradovićem takođe su se opredelili za koncept prevoda-adaptacije. To je podrazumevalo obavezu da se sadržaj originala prenese u skladu sa shvatanjima i pravilima lepote koja važe u kulturi, odnosno literaturi pripadnika jezika prevoda.

U kontekstu razgovora o udelu prevođenja, zanimljivo će biti pogledati jednu analizu srpskog prevoda Lomonosovljeve programske pesme Razgovor s Anakreonom. Prevod je delo srpskog pesnika Jovana Došenovića, 1809. Prevod je višestruko zanimljiv. Ne može izmaći pažnji neposredna veza između sadržine pesme i društvenog trenutka ondašnje ustaničke Srbije. Ova pesma je odgovarala i mogla je postati podsticaj za dalje usmeravanje ondašnje srpske umetničke književnosti.

Karakteristično je da on naglašava da je prevod sam menjao i dodavao po želji. Čak i u onim slučajevima gde je tekst originala u prevodu mogao ostati neizmenjen, Došenović kad za to ima mogućnosti vrši izmene. Ove prevodilačke transformacije ne unose neka bitnija pomeranja u osnovnom smislu Lomonosovljeve pesme, tako da se ne mogu smatrati činiocima izneveravanja originala. Ali se mogu smatrati dokazom da prevodiočeve težnje da se jezički, u kontekstu borbe za afirmaciju srpskog književnog jezika, zbog poznatih nedoumica oko slavenoserbskog i ruskoslovenskog, što više udalji od ruskog originala.

Norme novog književnog jezika tek će kasnije biti utvrđene u filološkom radu Vuka Karadžića i Đure Daničića. Došenović se u svom prevodu pesme  Razgovor s Anakreonom predstavio kao jedan od preteča Vukovog rada na afirmaciji novog književnog jezika koji će biti stvoren na osnovama narodnog.

Literatura: Miodrag Sibinović, Množenje svetova, Clio