Šta bi milioni ljudi znali o Homeru, Danteu ili Geteu
da ih ne čitaju u prevodima, šta o Euripidu, Šekspiru, Rasinu ili Gogolju da ih
ne slušaju u pozorištima na svom jeziku? Ništa. A ako ipak nešto znamo ili bar
naslućujemo, to je zasluga prevodioca. I svi mi, koliko nas ima, njihovi smo
dužnici.
Ivo Andrić na
svetskom kongresu prevodilaca u Dubrovniku, 1958.
Svima je već
jasno da je prevod jedno od osnovnih sredstava komunikacije među ljudima i
narodima različite kulturno-jezičke sredine.
U XIII v. počinje
jedna veoma značajna linija delotvornog opštenja staroruske i srpske kulture. Na
vladimirskom crkvenom saboru 1274. godine Krmčija
Svetog Save prihvaćena je i usvojena kao jedini kanonski zbornik za
regulisanje pravnih odnosa u okvirima Ruske pravoslavne crkve. Ova knjiga, koju
je, kao zbornik građanskih i crkvenih zakona Sveti Sava, na osnovu različitih
grčkih propisa, sastavio i preveo početkom XIII v., služila je za regulisanje i
građanskih odnosa kod svih pravoslavnih slovenskih naroda. Bila je u svim tim
sredinama, pa i u staroruskoj, odnosno istočnoslovenskoj, veoma dugo „glavni
izvor pravne svesti pravoslavnih slovenskih naroda“ (S. Troicki).
Zapaženo je
već da je sredinom XVII v. u zakonik ruskog cara Aleksandra Mihajloviča (Uloženie, 1649) uključeno niz odredaba
preuzetih iz Krmčije Svetog Save. Ta knjiga
u Rusiji doživela je čak deset štampanih izdanja – prvo 1650, poslednje 1914. g.
– što razume se, znači da je funkcionisala kao deo pravoslavne crkvene
literature i na širokom istočnoslovenskom području.
Preplitanje ruske i srpske književnosti
Treba da
istaknemo važnu kulturološku i društvenu funkciju u preobražaju civilizacije iz
paganske u hrišćansku. Gledano sa
teorijsko-prevodilačkog stanovišta ta funkcija je ostvarivana u okvirima
prevoda-adaptacije.
Najkreativnije
adaptacije praktikovane su u hronikama, odnosno letopisima, hagiografskoj i
raznim oblicima oratorske literature svrstavane u žanr „slova“. U pobrojanim
žanrovima prevodi su, po pravilu, imali i idejnu, ali i političku funkciju. To se
posebno odnosi na letopise. Na tim temeljima stvarana je nova ruska i srpska
književnost i kultura.
Po uzoru na
sve segmente klasicistične poetike koju je svojevremeno formulisao francuski
teoretičar Boalo, Rusi su, zaslugom Lomonosova, teorijom stilova tekući govorni
spojili sa starim književnim jezikom, definisali književne žanrove i
versifikaciju.
Srpska književnost
krajem XVIII, početkom XIX veka, u fazi racionalizma i prosvetiteljstva uz
pomoć rada Dositeja Obradovića, inicira promene i obnovu književnog jezika.
Poznato je
već da je u vreme klasicizma dominantan oblik prevođenja bio prevod-adaptacija.
Srpski prosvetitelji XVIII veka na čelu sa Obradovićem takođe su se opredelili
za koncept prevoda-adaptacije. To je podrazumevalo obavezu da se sadržaj
originala prenese u skladu sa shvatanjima i pravilima lepote koja važe u
kulturi, odnosno literaturi pripadnika jezika prevoda.
U kontekstu
razgovora o udelu prevođenja, zanimljivo će biti pogledati jednu analizu
srpskog prevoda Lomonosovljeve programske pesme Razgovor s Anakreonom. Prevod je delo srpskog pesnika Jovana
Došenovića, 1809. Prevod je višestruko zanimljiv. Ne može izmaći pažnji
neposredna veza između sadržine pesme i društvenog trenutka ondašnje ustaničke
Srbije. Ova pesma je odgovarala i mogla je postati podsticaj za dalje
usmeravanje ondašnje srpske umetničke književnosti.
Karakteristično
je da on naglašava da je prevod sam menjao i dodavao po želji. Čak i u onim slučajevima
gde je tekst originala u prevodu mogao ostati neizmenjen, Došenović kad za to
ima mogućnosti vrši izmene. Ove prevodilačke transformacije ne unose neka
bitnija pomeranja u osnovnom smislu Lomonosovljeve pesme, tako da se ne mogu
smatrati činiocima izneveravanja originala. Ali se mogu smatrati dokazom da
prevodiočeve težnje da se jezički, u kontekstu borbe za afirmaciju srpskog
književnog jezika, zbog poznatih nedoumica oko slavenoserbskog i
ruskoslovenskog, što više udalji od ruskog originala.
Norme novog
književnog jezika tek će kasnije biti utvrđene u filološkom radu Vuka Karadžića
i Đure Daničića. Došenović se u svom prevodu pesme Razgovor s Anakreonom predstavio
kao jedan od preteča Vukovog rada na afirmaciji novog književnog jezika koji će
biti stvoren na osnovama narodnog.
Literatura: Miodrag Sibinović, Množenje svetova, Clio
